Luật sư Nguyễn Văn Tuấn: Chính sách thuế cần chuyển từ ‘ưu đãi đầu vào’ sang ‘đầu ra thực chất’

Thuế thu nhập doanh nghiệp (TNDN) – đóng vai trò không nhỏ trong việc định hướng đầu tư, thúc đẩy sản xuất và nâng cao năng lực cạnh tranh của DN.

Tuy nhiên, sau hơn một thập kỷ vận hành, hệ thống ưu đãi thuế hiện hành đang bộc lộ nhiều điểm nghẽn, từ tư duy “ưu đãi đại trà”, thiếu gắn kết với hiệu quả đầu ra đến tình trạng DN lợi dụng chính sách để tối thiểu hóa nghĩa vụ thuế thay vì tối đa hóa đóng góp cho xã hội.

Trước thực tế này, Quốc hội đã ban hành Nghị quyết số 98/2025/QH15 với nhiều định hướng đột phá về cơ chế, chính sách tài khóa – ngân sách, trong đó đặc biệt nhấn mạnh đến tính đổi mới, phân loại, và hậu kiểm hiệu quả trong ưu đãi thuế.

Phóng viên Một Thế Giới đã có cuộc trao đổi với Luật sư Nguyễn Văn Tuấn, Giám đốc Công ty Luật TGS (Đoàn Luật sư TP.Hà Nội) xoay quanh vấn đề này.

Hiện nay, Luật Thuế Thu nhập DN đang có những quy định ưu đãi ra sao? Ông đánh giá thế nào về mức độ “cào bằng" trong chính sách ưu đãi hiện hành?

Luật sư Nguyễn Văn Tuấn: Theo Luật Thuế TNDN và các văn bản hướng dẫn mới nhất (đặc biệt là Nghị quyết 98/2025/QH15, Nghị định 12/2015/NĐ-CP), chính sách ưu đãi thuế TNDN hiện nay bao gồm: Miễn, giảm thuế cho DN khởi nghiệp đổi mới sáng tạo (miễn 2 năm, giảm 50% trong 4 năm); chuyển nhượng vốn góp, cổ phần vào DN đổi mới sáng tạo (miễn TNDN); DN nhỏ và vừa (miễn 3 năm từ ngày được cấp GCN ĐKDN); dự án đầu tư quy mô lớn, công nghệ cao, công nghiệp hỗ trợ (theo Điều 15 Nghị định 12/2015/NĐ-CP); hoạt động xã hội hóa, nông nghiệp, địa bàn khó khăn.

Như vậy, hiện nay, một số ưu đãi vẫn còn thiếu phân hóa, chưa phản ánh đúng hiệu quả đầu ra hay đóng góp ngân sách. DN không tạo giá trị thực vẫn được hưởng ưu đãi nếu đạt điều kiện “trên giấy”; việc kiểm tra, đánh giá hiệu quả sau ưu đãi còn yếu, dẫn đến lạm dụng hoặc chuyển giá.

Mặc dù vậy, chính sách mới (như Nghị quyết 98) đã bước đầu chuyển hướng từ đại trà sang chọn lọc, ưu tiên đầu tư đổi mới sáng tạo, công nghệ cao, và hiệu quả đầu tư thực tế.

Theo ông, đâu là nguyên nhân chính khiến chính sách ưu đãi thuế đôi khi chưa phản ánh đúng năng lực tạo giá trị gia tăng, đóng góp ngân sách hay tạo việc làm của DN?

Luật sư Nguyễn Văn Tuấn: Chính sách ưu đãi thuế thu nhập DN (TNDN) vốn được thiết kế như một công cụ thúc đẩy đầu tư, đổi mới sáng tạo và tạo động lực tăng trưởng. Tuy nhiên, trong thực tiễn thi hành tại Việt Nam, nhiều trường hợp cho thấy chính sách này chưa phản ánh đúng năng lực tạo giá trị gia tăng hay mức độ đóng góp thực chất của DN.

Nguyên nhân của thực trạng này không phải là thiếu ưu đãi, mà là do cách thức thiết kế và thực thi chính sách còn mang tính hình thức và đầu vào.

Thứ nhất, chính sách ưu đãi vẫn thiên về “điều kiện hình thức” thay vì “hiệu quả đầu ra”. Phần lớn các ưu đãi thuế hiện hành được áp dụng căn cứ vào: Lĩnh vực hoạt động (ví dụ: nông nghiệp, công nghệ cao, giáo dục, xã hội hóa...), địa bàn đầu tư (vùng khó khăn, vùng sâu vùng xa...), quy mô vốn hoặc số lao động đăng ký.

Tuy nhiên, các tiêu chí này không phản ánh đầy đủ năng lực thực sự của DN trong việc tạo ra giá trị gia tăng hay việc làm chất lượng cao. Có nhiều DN đăng ký dự án quy mô lớn, nhưng thực hiện cầm chừng hoặc chuyển giá để né thuế.

Thứ hai, thiếu cơ chế hậu kiểm và đánh giá định kỳ để sàng lọc hiệu quả. Hầu như chưa có quy định mang tính bắt buộc về việc đánh giá định kỳ (3–5 năm) xem DN có thực hiện đúng cam kết khi được ưu đãi; thu hồi hoặc điều chỉnh ưu đãi nếu không đáp ứng hiệu quả kinh tế – xã hội thực tế.

Điều này tạo ra “vùng trũng chính sách” để DN hưởng lợi nhưng không tạo ra giá trị tương xứng, thậm chí làm méo mó môi trường cạnh tranh.

Thứ ba, phân bổ ưu đãi còn dàn trải, thiếu trọng tâm và thiếu liên kết chính sách. Việc ưu đãi thuế trải rộng theo ngành và vùng mà chưa dựa trên hệ tiêu chí hiệu quả đầu tư dẫn đến phân tán nguồn lực tài khóa, khó xây dựng các cụm đổi mới sáng tạo, chuỗi giá trị liên kết ngành.

Ngoài ra, chính sách thuế chưa được gắn kết đủ chặt với chính sách tín dụng, đất đai, đào tạo nhân lực để tạo hiệu ứng cộng hưởng.

Có ý kiến cho rằng, việc áp dụng ưu đãi thuế đại trà đang khiến ngân sách “thất thu kép” – vừa giảm thu, vừa tạo ra cạnh tranh không lành mạnh. Quan điểm của ông thế nào về nhận định này?

Luật sư Nguyễn Văn Tuấn: Quan điểm này hoàn toàn có cơ sở. Khi ưu đãi thuế được áp dụng đại trà, không chọn lọc theo hiệu quả thực tế, ngân sách vừa mất đi nguồn thu hợp lý (thất thu trực tiếp), vừa tạo ra sự cạnh tranh thiếu công bằng giữa các DN (thất thu gián tiếp). Nhiều DN không thực sự tạo ra giá trị gia tăng vẫn hưởng ưu đãi, trong khi DN nộp thuế đầy đủ lại chịu bất lợi.

Điều này bóp méo thị trường, làm lệch hướng phân bổ nguồn lực. Do đó, chính sách thuế cần chuyển từ “ưu đãi đầu vào” sang “ưu đãi theo đầu ra thực chất”, đi kèm cơ chế đánh giá định kỳ và thu hồi nếu không đạt hiệu quả.

Muốn ưu đãi thuế thực sự tạo giá trị, phải ưu tiên những DN có đóng góp thực chất cho nền kinh tế. Tiêu chí lựa chọn nên dựa trên các yếu tố: Cng nghệ cao, đổi mới sáng tạo, thúc đẩy chuyển đổi số và năng suất lao động; xanh – sạch – bền vững, phù hợp với cam kết giảm phát thải và kinh tế tuần hoàn; tạo giá trị gia tăng nội địa cao, gắn với chuỗi cung ứng; tạo nhiều việc làm có kỹ năng, đóng góp ngân sách ổn định.

Tóm lại, cần ưu đãi “DN tạo giá trị”, chứ không chỉ ưu đãi theo “hình thức đăng ký đầu tư”. Theo đó, DN chỉ được hưởng ưu đãi nếu đáp ứng các chỉ số đầu ra cụ thể như: tỷ lệ nội địa hóa, số lao động chất lượng cao, mức đóng góp ngân sách, sản lượng hoặc doanh thu thực hiện cam kết.

Mô hình này giúp sàng lọc DN thực chất, khuyến khích đầu tư hiệu quả, đồng thời bảo đảm công bằng và chống thất thu ngân sách.

Theo ông, cần bổ sung hoặc điều chỉnh những điều khoản nào để khuyến khích DN phát triển bền vững, thay vì chỉ nhắm vào ưu đãi thuế ngắn hạn?

Luật sư Nguyễn Văn Tuấn: Để khuyến khích DN phát triển bền vững, Luật Thuế TNDN nên được sửa đổi theo hướng sau:

Ưu đãi theo hiệu quả đầu ra thực tế: Bổ sung cơ chế gắn ưu đãi thuế với các tiêu chí dài hạn như: mức độ đổi mới sáng tạo, tỷ lệ nội địa hóa, phát thải carbon, năng suất lao động, tỷ lệ sử dụng lao động chính thức… thay vì chỉ ưu đãi khi đăng ký dự án hoặc theo ngành nghề.

Khuyến khích đầu tư xanh, tuần hoàn, số hóa: Áp dụng thuế suất ưu đãi hoặc khấu trừ chi phí cao hơn cho các khoản đầu tư vào công nghệ sạch, tiết kiệm năng lượng, chuyển đổi số, nghiên cứu và phát triển (R&D).

Bổ sung cơ chế đánh giá định kỳ hiệu quả ưu đãi: Cho phép Nhà nước rà soát 3–5 năm/lần đối với DN đang hưởng ưu đãi để điều chỉnh, chấm dứt nếu không đạt mục tiêu cam kết.

Tăng tính minh bạch và trách nhiệm giải trình: Bắt buộc DN được ưu đãi phải công bố công khai thông tin đóng góp kinh tế – xã hội, từ đó giúp giám sát và đánh giá hiệu quả thực chất.

Hạn chế tối đa ưu đãi "đầu vào", dàn trải. Thay vào đó, chuyển sang cơ chế thưởng – phạt thuế linh hoạt, thưởng cho hiệu quả, phạt khi không thực hiện đúng cam kết.

Tóm lại, chính sách thuế cần chuyển từ ưu đãi ngắn hạn sang khuyến khích dài hạn gắn với phát triển bền vững, qua đó giúp DN vừa tăng trưởng, vừa nâng cao chất lượng đóng góp cho nền kinh tế.

Theo ông, liệu có nên bổ sung cơ chế “đánh giá lại” ưu đãi thuế định kỳ 3-5 năm/lần để loại bỏ các DN thụ hưởng mà không có đóng góp tương xứng?

Luật sư Nguyễn Văn Tuấn: Hoàn toàn nên có. Cơ chế đánh giá định kỳ giúp đảm bảo ưu đãi thuế được sử dụng hiệu quả, đúng mục tiêu. Qua đó loại bỏ DN chỉ hưởng lợi mà không đóng góp thực chất cho ngân sách, việc làm hay đổi mới sáng tạo; tạo động lực cho DN cam kết và cải thiện hiệu quả hoạt động.

Điều này cũng giúp Nhà nước điều chỉnh, bổ sung chính sách kịp thời, phù hợp với thực tiễn; nâng cao tính minh bạch và trách nhiệm trong quản lý ưu đãi thuế.

Đây là giải pháp thiết thực để tránh lãng phí nguồn lực, tăng tính công bằng và hiệu quả của chính sách thuế.

Ông có khuyến nghị gì để chính sách thuế Việt Nam vừa hỗ trợ được DN, vừa tránh được hiện tượng lợi dụng ưu đãi thuế để chuyên giá, trốn thuế?

Luật sư Nguyễn Văn Tuấn: Để cân bằng giữa hỗ trợ DN và chống gian lận thuế, cần tăng cường minh bạch và kiểm soát giao dịch liên kết: Áp dụng quy định báo cáo quốc tế về giá chuyển nhượng, kiểm tra chặt chẽ các giao dịch giữa các bên liên kết nhằm phát hiện chuyển giá.

Ngoài ra, thiết lập cơ chế đánh giá rủi ro ưu đãi thuế: Ưu tiên giám sát DN có dấu hiệu bất thường về lợi nhuận thấp, biến động lớn trong chi phí hoặc doanh thu; rà soát, đánh giá và điều chỉnh ưu đãi thuế định kỳ: Loại bỏ hoặc điều chỉnh ưu đãi đối với DN không đáp ứng tiêu chí thực chất, ngăn chặn việc lợi dụng chính sách để trốn thuế.

Thêm vào đó, cũng cần tăng cường phối hợp liên ngành và nâng cao năng lực cơ quan thuế: Đầu tư công nghệ thông tin, đào tạo chuyên sâu để phát hiện và xử lý kịp thời các hành vi chuyển giá, trốn thuế; khuyến khích DN tuân thủ qua cơ chế ưu đãi dựa trên hiệu quả thực tế. Chỉ ưu đãi những DN có đóng góp rõ ràng về doanh thu, việc làm, phát triển bền vững để giảm động cơ lợi dụng.

Như vậy, chính sách thuế cần kết hợp giữa hỗ trợ có chọn lọc và kiểm soát chặt chẽ, tạo môi trường đầu tư lành mạnh, công bằng và bền vững.

Xin cảm ơn ông!