Bí ẩn tiêm kích Mỹ phục vụ quân đội Iran suốt 50 năm qua
Mỹ từng bán cho Iran hàng chục siêu tiêm kích F-14 tối tân nhất của mình.
F-14, biệt danh "Tomcat", là kỳ quan của ngành chế tạo máy bay Mỹ. Được Grumman Aerospace sản xuất, qua hàng trăm trận không chiến, tiêm kích đã chứng minh là cỗ máy sát thủ đáng gờm.
Công nghệ và hỏa lực
Với hệ thống radar tối tân và tên lửa dẫn đường Phoenix, F-14 có thể hạ mục tiêu từ xa 160km. Ở cự ly gần, khả năng cơ động siêu hạng cho nó lợi thế tuyệt đối.
Bắt đầu từ thập niên 1960, thời điểm hải quân Mỹ cần một máy bay đủ nhanh để đánh chặn, đủ cơ động để thắng trong không chiến, nhưng đủ nhẹ để hạ cánh trên tàu sân bay và thiết kế F-14 "cánh cụp cánh xòe" của Grumman, đi vào hoạt động năm 1972, chính là câu trả lời.
Ở tốc độ dưới siêu thanh, cánh giữ nguyên hình dạng thẳng cổ điển, cho khả năng cơ động ấn tượng. Khi máy bay tăng tốc, cánh có thể xoay ra sau hơn 40 độ. Với cánh cụp giảm áp lực và lực cản, F-14 có thể đạt tốc độ trên Mach 2.
Buồng lái rộng rãi cho tầm nhìn bao quát, chứa được hai người. Phía sau chỗ ngồi của phi công là vị trí dành cho sĩ quan đánh chặn radar, người giám sát thiết bị có thể theo dõi cùng lúc 24 mục tiêu và cập nhật tình hình không phận cho phi công.
Một khi khóa mục tiêu, F-14 thoải mái tấn công ở mọi cự ly. Nó có thể phóng cùng lúc tới sáu tên lửa tầm xa Phoenix nặng gần 500kg. Cho không chiến tầm trung và cận chiến, máy bay sử dụng tên lửa Sparrow và Sidewinder (loại sau dùng công nghệ tìm nhiệt để bám mục tiêu). Khi tất cả thất bại, phi công có thể dựa vào pháo xoay M61 Vulcan tích hợp, một khẩu súng máy kiểu Gatling bắn 100 viên/giây.
Dù có hỏa lực khủng khiếp, việc phát triển F-14 khó khăn do chi phí đội vốn, khiến quốc hội Mỹ từng định hủy dự án. Nó đã được cứu bởi Mohammad Reza Pahlavi - quốc vương Iran, khi đó là đồng minh quan trọng của Mỹ.
Giữa thập niên 1970, vua Iran quyết tâm hiện đại hóa không quân nên đặt hàng 80 chiếc F-14 cùng hàng trăm tên lửa Phoenix với giá 2 tỉ USD (ước tính 15 tỉ USD theo tỷ giá hiện nay). Tuy chỉ có 79 chiếc F-14 chiếc được giao, nhưng thỏa thuận "Vua Ba Tư" (Persian King) được xem là thương vụ quân sự đơn lẻ lớn nhất lịch sử ngoại giao Mỹ.
Mỹ cũng đồng ý đào tạo phi công Iran. Bắt đầu từ 1974, các phi công quân sự Iran tới căn cứ hải quân Miramar ở San Diego để huấn luyện. Chiếc F-14 Tomcat liên tục chứng minh ưu thế vượt trội, đánh bại các đơn vị F-15 Eagle và F-4 Phantom đối thủ trong các trận không chiến mô phỏng. "Ở độ cao thấp, tốc độ thấp hoặc siêu thanh, với tay lái ngang tài, F-14A luôn thắng F-15A", một phi công Iran nói với nhà sử gia quân sự Tom Cooper.
Các phi công Iran, được đào tạo để vận hành tiêm kích F-14 Tomcat, trở về nước và trở thành lực lượng nòng cốt của không quân hoàng gia Iran. Tuy nhiên, năm 1979, cách mạng Hồi giáo diễn ra, dẫn đến việc chính quyền quốc vương Mohammad Reza Pahlavi bị lật đổ. Những chiếc F-14, vốn được Mỹ cung cấp trước cách mạng, giờ thuộc về chính quyền Cộng hòa Hồi giáo Iran mới thành lập.
F-14 trở lại bầu trời vì sinh mệnh quốc gia
Chính quyền mới tại Iran ban đầu hạn chế hoạt động của tiêm kích F-14 Tomcat và giam giữ một số phi công từng phục vụ dưới thời quốc vương Pahlavi. Tuy nhiên, vào tháng 9.1980, Iraq đã phát động cuộc tấn công Iran, triển khai sáu sư đoàn quân vượt biên giới và tiến hành các cuộc không kích bằng máy bay do Liên Xô chế tạo. Nhận thấy tầm quan trọng của lực lượng phi công và F-14, Iran nhanh chóng nỗ lực đưa các máy bay này trở lại hoạt động.
Việc khôi phục F-14 gặp nhiều khó khăn do thiếu phụ tùng và thông tin kỹ thuật. Grumman, nhà sản xuất F-14, đã đào tạo kỹ thuật viên Iran nhưng hạn chế chia sẻ chi tiết về hệ thống điện tử hàng không. Sau cách mạng Hồi giáo, một số kỹ thuật viên Iran rời bỏ đất nước, và các kỹ thuật viên Mỹ được cho là đã làm hỏng một số tên lửa AIM-54 Phoenix trước khi rút đi. Dù vậy, chỉ vài ngày sau khi cuộc chiến với Iraq nổ ra, F-14 của Iran đã cất cánh trở lại.
Chiến công không chiến đầu tiên được ghi nhận vào ngày 7.9.1980, khi một phi công F-14 bắn hạ một trực thăng Mi-25 của Iraq bằng pháo Vulcan. Trong những tháng tiếp theo, F-14 đối đầu với các máy bay MiG-21 và MiG-23 của Iraq, thể hiện ưu thế nhờ radar AN/AWG-9 và tên lửa Phoenix. Cuộc chiến Iran-Iraq kéo dài đến năm 1988, kết thúc mà không có bên nào giành chiến thắng rõ ràng. Nhà phân tích John Stillion vào năm 2015 mô tả đây là một trong những cuộc chiến tranh trên không quy mô lớn nhất trong nửa thế kỷ qua.
Theo tạp chí Popular Mechanics, các nhà nghiên cứu trong lĩnh vực không quân Ả Rập và Iran, Tom Cooper và Farzad Bishop, dựa trên phỏng vấn và tài liệu công khai từ phi công Iran tiết lộ tiêm kích F-14 có thể đạt khoảng 159 chiến công trong suốt cuộc chiến, dù Iran chỉ vận hành một số lượng hạn chế F-14 dưới lệnh cấm vận và các thách thức hậu cần. Trong khi đó, từ năm 1972 - 2006, phi công F-14 của hải quân Mỹ chỉ ghi nhận 5 chiến công không chiến.
Duy trì khó khăn
Sau cách mạng Hồi giáo 1979, Iran bị cắt đứt nguồn cung phụ tùng và công nghệ từ phương Tây, gây khó khăn trong việc duy trì đội bay F-14 Tomcat. Để giữ các máy bay này hoạt động, Iran phải tìm kiếm linh kiện qua các kênh không chính thức, bao gồm thị trường chợ đen và các giao dịch quốc tế. Các cơ quan thực thi pháp luật phương Tây, đặc biệt là Mỹ, đã nỗ lực ngăn chặn các hoạt động này, dẫn đến một cuộc cạnh tranh kéo dài hàng thập kỷ.
F-14 là một máy bay phức tạp, yêu cầu bảo trì đáng kể, ước tính 40 giờ bảo dưỡng cho mỗi giờ bay. Các bộ phận như cánh cụp cánh xòe, điện tử radar, và động cơ Pratt và Whitney TF30 (ban đầu thiết kế cho F-111) thường xuyên cần thay thế. Động cơ TF30 không phù hợp với các màn nhào lộn, dễ gây sự cố máy nén, dẫn đến tai nạn. Hải quân Mỹ ghi nhận hơn 40 vụ mất máy bay do lỗi động cơ, và Iran cũng đối mặt với vấn đề tương tự.
Trong chiến tranh Iran-Iraq (1980 - 1988), Iran cố gắng duy trì khoảng 40 - 45 chiếc F-14 sẵn sàng chiến đấu, dù ban đầu đặt mục tiêu 60 chiếc. Năm 1982, Iran khởi động chương trình "Tự cường" để sản xuất các linh kiện đơn giản như đĩa phanh và lốp, nhưng các bộ phận phức tạp như điện tử hàng không vẫn khó tự chế tạo. Iran tìm kiếm linh kiện từ thị trường quốc tế, bao gồm cả Mỹ, nơi thị trường phụ tùng quân sự thiếu sự kiểm soát chặt chẽ.
Đáng chú ý, đầu thập niên 1980, một số nhà cung cấp Israel cung cấp phụ tùng F-14 cho Iran, dù quan hệ hai nước đã cắt đứt từ 1980. Các giao dịch này giảm dần khi căng thẳng gia tăng do Iran hỗ trợ các nhóm như Hezbollah. Ngoài ra, trong vụ bê bối Iran-Contra (1985 - 1987), chính quyền Mỹ dưới thời cố Tổng thống Ronald Reagan đã bí mật cung cấp vũ khí, bao gồm một số linh kiện F-14, cho Iran để đổi lấy con tin Mỹ bị bắt ở Lebanon, cùng tài trợ cho các hoạt động khác. Vụ việc bị phanh phui, dẫn đến tranh cãi lớn tại Mỹ.
Sau khi loại biên, Mỹ đã phá hủy hoàn toàn các máy bay tiêm kích F-14 Tomcat vào năm 2007. Quyết định này được đưa ra để ngăn chặn các bộ phận của máy bay, đặc biệt là các công nghệ nhạy cảm, rơi vào tay các đối thủ tiềm năng, đặc biệt là Iran. Mặc dù có giá trị lớn (38 triệu USD/chiếc), việc phá hủy này được coi là biện pháp an ninh cần thiết
Di sản bền bỉ: F-14 Iran vẫn bay
Dù Mỹ ngừng sử dụng và cho phá hủy F-14 nhưng Iran vẫn duy trì hoạt động của một số chiếc F-14 đến năm 2025, trong bối cảnh cấm vận và thiếu hụt công nghệ.
Hiện chưa rõ số lượng F-14 còn hoạt động tại Iran là bao nhiêu, nhưng trước đó, Iran đã nỗ lực tự nâng cấp radar AN/AWG-9 và phát triển tên lửa Fakour dựa trên AIM-54 Phoenix. Năm 2015, hình ảnh F-14 được đại tu được công bố cho thấy sự tiến bộ trong chương trình tự sản xuất linh kiện. Cùng năm, hai chiếc F-14 hộ tống một máy bay Tu-95 của Nga tại Syria.
Tháng 6.2025, Israel tuyên bố phá hủy 2 chiếc F-14 trong các cuộc không kích. Tuy nhiên, giới phân tích phát hiện ra chúng là những xác máy bay đã bị loại biên.
Các nhà quan sát nhận định nhiều chiếc F-14 trong quân đội Iran hiện chỉ đảm nhận nhiệm vụ tuần tra hoặc phòng thủ hạn chế tại các căn cứ như Isfahan. Iran có kế hoạch thay thế F-14 bằng Su-35 của Nga, nhưng việc giao hàng hay thông tin liên quan cho đến này vẫn chưa được xác nhận. Dù đối mặt với thách thức, F-14 vẫn là một phần của lực lượng không quân Iran.