Khí chất Nam Bộ và hành trình tri âm Sơn Nam

Trong dòng chảy văn hóa đương đại, khi nhịp sống ngày càng cuốn con người rời xa những giá trị truyền thống, việc một nhà nghiên cứu dành trọn hai thập kỷ để đi tìm khí chất của một vùng đất qua văn học là điều hiếm có. Đó là câu chuyện của tác giả Đinh Thị Thanh Thủy với tác phẩm Khí chất Nam Bộ qua truyện Sơn Nam, một công trình khảo cứu văn hóa và văn học đồ sộ vừa được Nhà xuất bản Tổng hợp TP.HCM ấn hành.

Tác phẩm không đơn thuần là một lời tri ân nhà văn Sơn Nam, người được mệnh danh là thổ công văn hóa Nam Bộ, mà còn là nỗ lực kiên trì gìn giữ, giải mã và tôn vinh bản sắc của một vùng đất qua từng nhân vật, chi tiết và lối kể chuyện rất riêng của ông già đi bộ năm xưa.

Dày 296 trang, sách được chia làm ba phần mạch lạc, từ giới thiệu tổng quan sự nghiệp văn học của Sơn Nam đến phân tích chiều sâu văn hóa Nam Bộ trong tác phẩm, rồi đi đến phác họa chân dung con người Nam Bộ qua lăng kính văn chương. Tác giả đã tiếp cận, khảo cứu 134 truyện của Sơn Nam, gồm tiểu thuyết, truyện ngắn, bút ký, hồi ký, biên khảo và các bài viết trên báo chí, để từ đó bóc tách cái gọi là "khí chất Nam Bộ".

Điều khiến tác phẩm nổi bật không chỉ là khối lượng tư liệu đồ sộ, mà còn là phương pháp nghiên cứu kết hợp giữa văn học sử, văn hóa học và nhân học. Như nhận xét của GS-TS Huỳnh Như Phương, đây là công trình đòi hỏi vừa kiến thức chuyên ngành, vừa tinh thần nhập cuộc sâu sát, đồng thời phải có khả năng đồng cảm và tri âm với đối tượng nghiên cứu.

Sơn Nam, với cách viết đậm chất ký sự và con mắt của một người từng trải qua cả chiến tranh lẫn hòa bình, đã phản ánh sinh động một Nam Bộ đầy biến động trong thế kỷ 19 và 20. Chính vì thế, tác phẩm của ông không chỉ là văn học mà còn là sử liệu văn hóa. Truyện của Sơn Nam tái hiện đời sống, tín ngưỡng, phong tục tập quán và cả tính khí của con người phương Nam: vừa chất phác, bộc trực, vừa phóng khoáng, nghĩa khí và không kém phần linh hoạt, sáng tạo.

Sơn Nam là một tên tuổi đặc biệt của văn chương Việt Nam thế kỷ 20. Ông từng được giới mộ điệu gọi bằng những cái tên thân thương như: "Ông già Nam Bộ", "ông già đi bộ" hay "thổ công của vùng đất phương Nam". Những danh xưng ấy không chỉ là sự kính trọng mà còn là một cách ghi nhận vai trò của ông trong việc bảo tồn ký ức văn hóa qua văn học.

Ông sinh ra trong thập niên 1920, sống trọn thế kỷ 20, trải qua cả hai thời kỳ kháng chiến và tái thiết. Chính bối cảnh đó đã tạo nên một Sơn Nam vừa là nhà văn, vừa là nhà biên khảo, vừa là một ký giả nhân dân rong ruổi khắp nẻo để ghi lại từng hơi thở của vùng đất mình yêu.

Trong dòng văn học yêu nước, ông là cây bút có đóng góp không thể thiếu. Trong lĩnh vực văn hóa học, ông như một nhánh sông lớn đổ vào dòng chảy tri thức về Nam Bộ học, một lĩnh vực chưa từng chính danh nhưng ngày càng có chỗ đứng nhờ những người như ông.

Nhà báo và nhà văn Lê Minh Quốc đánh giá tác phẩm của Đinh Thị Thanh Thủy là một biểu hiện của tri âm, tri kỷ giữa nhà nghiên cứu và tác giả. Bằng việc khoanh vùng và đi sâu vào hệ thống phong tục Nam Bộ trong truyện Sơn Nam, tác giả không chỉ làm rõ thêm yếu tố đất có lề, quê có thói đặc trưng miền Nam, mà còn tạo dựng một diễn ngôn học thuật có chiều sâu và sức sống.

Sơn Nam vốn nổi tiếng là người sống giản dị, không lưu giữ nhiều tác phẩm của chính mình. Phải nhờ vào những người bạn văn như bác Đào Tăng, bác Đinh Công Tâm, chú Chinh Văn cùng sự khích lệ từ những nhân vật như nhà thơ Lê Minh Quốc hay chú Lê Trung Hưng, bản thảo mới dần được hoàn thiện.

Một chi tiết đầy xúc động là lần tác giả đem danh mục sưu tầm đến cho chính nhà văn Sơn Nam xem lại, ông cười bảo: "Tập hợp được nhiều hơn tui nhớ à nghen". Lời nhận xét dân dã ấy là một minh chứng chân tình cho mối quan hệ tri kỷ giữa người viết và người được viết.

Tác phẩm ban đầu là một luận văn thạc sĩ của tác giả, được bảo vệ dưới sự hướng dẫn của GS-TS Huỳnh Như Phương, nhưng hành trình để trở thành sách lại kéo dài hàng chục năm. Trong suốt thời gian đó, tác giả từng đảm nhận nhiều vị trí trong ngành xuất bản, và chỉ đến khi chuyển hướng sang lĩnh vực mới, chị mới dốc lòng đưa công trình này đến với công chúng.

Một trong những đóng góp lớn nhất của cuốn sách là khẳng định tính cách Nam Bộ không chỉ là đặc thù địa phương, mà còn là biểu hiện đậm đà của hồn cốt dân tộc. Dưới ngòi bút Sơn Nam, những con người miền Tây, miền Đông, từ dân chài lưới, nông dân, thầy đờn cho đến các nhà cách mạng, đều mang trong mình vẻ đẹp kiên cường, lạc quan, nghĩa khí, sáng tạo và không cam chịu số phận.

Ở tầm rộng hơn, chính những nét tính cách đó đã góp phần tạo nên diện mạo văn hóa Việt, một dân tộc vừa chịu thương chịu khó, vừa biết vươn lên, đổi mới và làm chủ vùng đất mới.

Vào sáng 31.5, tại sân khấu chính của Đường sách TP.HCM (đường Nguyễn Văn Bình, Q.1), sẽ diễn ra buổi giao lưu ra mắt tác phẩm Khí chất Nam Bộ qua truyện Sơn Nam với sự tham gia của tác giả Đinh Thị Thanh Thủy cùng nhà văn, nhà báo Lê Minh Quốc.

Tại đây, bạn đọc có dịp trò chuyện trực tiếp với tác giả, người đã âm thầm làm việc suốt 20 năm với mong muốn giới thiệu một công trình thực sự công tâm và khách quan về văn hóa Nam Bộ. Ở đó, khán giả có thể cảm nhận rõ hơn khí chất của chính người viết, lặng lẽ, bền bỉ và đầy tự trọng, hệt như hình dung về vùng đất mà chị yêu mến.

Buổi giao lưu không chỉ là dịp để giới thiệu một công trình học thuật, mà còn là cơ hội để thế hệ trẻ tiếp cận với một phần ký ức sống động về văn hóa Nam Bộ, thứ vốn dễ dàng phai nhòa giữa những làn sóng đô thị hóa và toàn cầu hóa.

Người đọc có thể gặp lại hình ảnh một ông già Nam Bộ trong từng trang văn, và cùng nhà nghiên cứu Đinh Thị Thanh Thủy miệt mài trên hành trình hai mươi năm tìm kiếm, lắng nghe và tái hiện khí chất của một vùng đất, không chỉ bằng lý trí của một học giả mà còn bằng trái tim của một người yêu quê hương đến tận cùng.