Ảnh hưởng gia đình đến hành trình tìm đường cứu nước của Nguyễn Tất Thành

Chủ tịch Hồ Chí Minh sinh ra và lớn lên trong một gia đình, thân mẫu là người hiền hậu, tảo tần - cụ Hoàng Thị Loan. Cụ Loan là con gái nhà nho Hoàng Xuân Đường, vậy nên lịch sử ghi rằng dù phận nữ nhi (theo quan niệm của phong kiến) cụ cũng là người am hiểu chữ nghĩa. Năm 1883, chàng thư sinh Nguyễn Sinh Sắc đã được cha nuôi là cụ Đường gả con gái cho. Mãi tới năm 1901, cụ Nguyễn Sinh Sắc mới đỗ phó bảng.

Những năm chồng lo dùi mài kinh sử, cụ Hoàng Thị Loan vừa lo việc đồng ruộng, vừa quay tơ dệt lụa kiếm thêm thu nhập để chồng yên tâm học. Năm 1895, cụ Nguyễn Sinh Sắc vào Huế để có điều kiện học hành, cụ Hoàng Thị Loan đã gồng gánh gia đình, con cái theo chồng cùng vào Huế tìm kế sinh nhai. Chính nơi mảnh đất thần kinh hoa lệ một thời của nhà Nguyễn, ngày 22 tháng chạp năm 1900, Nguyễn Sinh Cung (tên hồi nhỏ của Bác Hồ) đã mất người mẹ kính yêu của mình trong khi cha là Nguyễn Sinh Sắc không có mặt vì đang được triều đình cử đi coi thi hương ở Thanh Hóa.

Giống như danh nhân Nguyễn Trãi, Chủ tịch Hồ Chí Minh mất mẹ từ rất sớm, lớn lên dưới sự dạy bảo của cha và ông bà ngoại. Và cũng giống Nguyễn Trãi, chỉ một thời gian sau thì ông ngoại cũng qua đời, cậu bé Cung được cha nuôi dạy. Dù cha đỗ phó bảng năm Tân Sửu, niên hiệu Thành Thái thứ 13 (1901), song cậu Cung lúc này lấy tên mới Nguyễn Tất Thành đã được cha hướng cho việc học tiếng Pháp. Trong những buổi bình đọc tân thư, cụ Nguyễn Sinh Sắc cũng không quên mang theo con trai mình.

Hiện nay, nếu ra Quy Nhơn (Bình Định), ta sẽ thấy bức tượng cha con Nguyễn Sinh Sắc - Nguyễn Tất Thành ở quảng trường trung tâm. Bức tượng ấy ghi lại dấu ấn lịch sử và cũng mang thông điệp để cho hôm nay và mai sau hiểu về hành trình cứu nước của Chủ tịch Hồ Chí Minh kể từ khi Người được hun đúc, nuôi dưỡng và chỉ dẫn từ người cha kính yêu.

Khoa thi năm Tân Sửu, niên hiệu Thành Thái thứ 13 (1901), triều đình lấy đỗ 9 tiến sĩ và 13 phó bảng. Trong 13 phó bảng của khoa thi năm ấy, người đứng thứ 11 là Nguyễn Sinh Huy (tức Nguyễn Sinh Sắc, tên cụ đổi từ khi đi thi hội năm ấy) và người đứng thứ 13, đứng cuối bảng trong danh sách là Phan Châu Trinh - người sau này có thời gian gắn bó và giúp đỡ thanh niên yêu nước Nguyễn Tất Thành tại Pháp.

Cả hai cụ Phan Châu Trinh, Phan Bội Châu đều là chỗ thân tình với cụ Nguyễn Sinh Sắc, và hai cụ đều mong muốn Nguyễn Tất Thành sẽ đi theo con đường của các cụ, song anh Thành đã chọn con đường riêng của mình. Anh không sang Nhật Bản theo cụ Phan Bội Châu vào tháng 7.1905 mà được cha gửi vào học trường tiểu học Pháp - Việt ở Vinh, rồi sau đó chuyển vào học trường Pháp - Việt ở Đông Ba (Huế).

Với cụ Phan Châu Trinh, trước khi Nguyễn Tất Thành từ Sài Gòn sang Pháp, cụ Nguyễn Sinh Sắc đã dẫn con trai xuống Mỹ Tho gửi bác Phan Châu Trinh. Trong bài viết của tác giả Phan Thị Minh, cháu nội cụ Phan đăng trên tạp chí Xưa và Nay số 4 (1995) có đoạn: “Cuộc gặp gỡ trên nếu có, chỉ diễn ra tại Mỹ Tho. Sự khẳng định này càng được củng cố khi liên hệ với nội dung mà anh Vũ Kỳ là thư ký riêng của Bác Hồ đã xác nhận lời Bác phát biểu về cụ Phan Châu Trinh: “Mình biết cụ từ trong nước rất sớm và cụ là bạn thân của cha mình. Lúc đi Pháp là dựa vào cụ, ở Pháp cũng dựa vào cụ để sống và hoạt động…” (Ông Vũ Kỳ nói ngày 2.3.1993, có chứng kiến và xác nhận của Bảo tàng Hồ Chí Minh)[1]”.

Ngày 18.6.1919, Hội những người An Nam yêu nước ở Pháp đã gửi tới gửi tới Hội nghị hòa bình Versailles bản yêu sách của nhân dân An Nam (còn gọi là Thỉnh nguyện thư của dân tộc An Nam; tiếng Pháp là Revendications du peuple annamite) do 3 người đồng soạn thảo là Phan Châu Trinh, Phan Văn Trường, Nguyễn Tất Thành. Bản yêu sách này được giao cho Nguyễn Tất Thành thay mặt ký với tên chung là "Nguyễn Ái Quốc".

Có thể thấy, trong con đường cứu nước của Nguyễn Tất Thành - Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh, ảnh hưởng từ người cha Nguyễn Sinh Sắc rất lớn. Rồi đây, lịch sử chắc chắn sẽ tốn thêm nhiều giấy mực để tiếp tục giải mã về những quyết định sáng suốt của người cha Nguyễn Sinh Sắc tới con trai Nguyễn Tất Thành. Cụ Nguyễn Sinh Sắc là nhà nho, song cụ lại hướng con trau dồi tiếng Pháp. Năm 1906, khi vào Huế nhận chức Thừa biện Bộ Lễ, cụ Nguyễn Sinh Sắc đưa cả bé Cung theo. Ở Huế, cụ đã nhờ bạn mình là họa sĩ Tây học tài năng Lê Huy Miến dạy tiếng Pháp cho bé. Trước đó, trong một buổi bàn bạc giữa hai người, họa sĩ Lê Huy Miến có trao đổi với cụ Nguyễn Sinh Sắc rằng: “Đã đến lúc cho Nguyễn Sinh Cung học chữ mới[2]”. Và rằng “muốn hiểu rõ kẻ thù phải hiểu thấu ngôn ngữ của nó[3]”.

Không những vậy, khi học xong bậc tiểu học, ở Huế, Nguyễn Sinh Cung đã thi đỗ vào Trường Quốc học Huế. Chính tại ngôi trường này, vốn tiếng Pháp của Nguyễn Tất Thành đã được nâng lên rất nhiều. Khi cụ Nguyễn Sinh Sắc được triều đình đình bổ nhậm chức tri huyện Bình Khê (nay là huyện Tây Sơn, Bình Định) thì ở Huế, Nguyễn Tất Thành tham gia các hoạt động yêu nước, chống Pháp và bị vào “sổ đen” của mật thám Pháp. Vì lẽ ấy, Nguyễn Tất Thành đã quyết định rời bỏ trường học đi về phương nam.

Ở Quy Nhơn, cụ Nguyễn Sinh Sắc đã nhờ một người bạn mình là nhà giáo Phạm Ngọc Thọ (thân sinh bác sĩ Phạm Ngọc Thạch), khi ấy đang sống và làm việc ở Quy Nhơn bồi dưỡng thêm tiếng Pháp cho con trai để chuẩn bị “tương lai trước khi vượt biển khơi - mà ông biết chắc con mình đã từng nhìn chăm chăm ra biển xanh thăm thẳm nhiều giờ liền[4]”. Khi ở Quy Nhơn, có lần Nguyễn Tất Thành lặn lội tới nơi cha làm việc, cụ Nguyễn Sinh Sắc đã nói với con rằng: “Nước mất thì đi tìm nước. Lần này đi tìm cha phỏng ích gì?[5]”.

Khi ấy, phong trào chống sưu thuế ở Quảng Nam bị thực dân Pháp đàn áp dã man, hàng loạt những người yêu nước khi ấy bị tàn sát: Ở Huế, các ông Hoàng Thông, Lê Đình Mộng bị đày biệt xứ, các ông Phạm Toản, Nguyễn Mạnh Cầm là những người cầm đầu phong trào chống thuế ở Huế bị tử hình; cụ Phan Châu Trinh bị bắt từ Hà Nội mang về Huế và bị kết án tử hình; các ông Trần Quý Cáp, Nguyễn Hằng Chi chỉ liên quan đến phong trào cũng bị án tử hình; các ông Huỳnh Thúc Kháng, Đặng Nguyên Cẩn, Ngô Đức Kế và nhiều người bạn của cụ Nguyễn Sinh Sắc đều bị bắt, đày đi Côn Đảo cùng với hàng trăm người khác bị chém giết hoặc bị đưa đi đày biệt xứ…

Chính những trăn trở, suy tư, kiểm nghiệm thực tiễn bằng cái nhìn tỉnh táo trước thời cuộc đã mở ra hướng đi mới mà cụ Nguyễn Sinh Sắc truyền ý tưởng ấy cho con trai. “Những năm tháng bên cạnh người cha thân yêu, Nguyễn Tất Thành đã được chuẩn bị về nhiều mặt. Chính sự chuẩn bị này làm cho quyết tâm ra đi đến các nước phương Tây của Nguyễn Tất Thành càng sớm thực hiện[6]”. Đánh giá về việc đi sang phương Tây của Nguyễn Tất Thành, Giáo sư Trần Văn Giàu viết: “Định hướng cho cách mạng là vấn đề trọng đại nhất đầu thế kỷ 20. Đi ngả nào mới tới đích? Đường cứu nước là đường nào? Trong khi các chí sĩ lớn tuổi đi tìm ở phương Đông (Nhật) rồi tới phương Bắc (Tàu) thì thanh niên Nguyễn Tất Thành đi sang châu Âu (năm 1911). Tìm cách đánh đuổi thực dân Tây phương mà đi về hướng Tây. Đi ngược chăng? Chưa một ai ngờ rằng đi ngược mà sẽ về xuôi. Không vào hang hổ sao trói được hổ[7]”. Như vậy, dù không nói ra nhưng rõ ràng cụ Nguyễn Sinh Sắc đã ngầm ủng hộ con và đã âm thầm chuẩn bị những điều kiện cần và đủ để Nguyễn Tất Thành ra đi.

Về tác động và ảnh hưởng từ giáo dục và truyền thống gia đình đến nhân cách và tư tưởng yêu nước của Nguyễn Tất Thành, Giáo sư Trần Văn Giàu đã viết: “Trong việc tìm đường cứu nước của người thanh niên này có ảnh hưởng gì của cha là Nguyễn Sinh Sắc không? Tôi muốn nghĩ rằng ảnh hưởng của vị thầy học đầu tiên và gần gũi nhất dù sao cũng là quan trọng (…). Ông chẳng những cung cấp cho Nguyễn Tất Thành cái vốn ban đầu về tư tưởng mà còn góp phần vạch ra một hướng đi mới cho Nguyễn Tất Thành…[8]”.

Ghi chú

[1] Nguyễn Hữu Hiếu: Một người cha, Nhà xuất bản Văn hóa - Văn nghệ, 2020, tr. 119 - 120

[2] Trần Nhu: Nguyễn Sinh Sắc: Cụ Phó bảng xứ Nghệ, một nhân cách lớn, Nxb Văn học, Hà Nội, 2015, tr. 131

[3] Trần Nhu, sđd, tr. 131

[4] Trần Nhu, sđd, tr. 133

[5] Nguyễn Hữu Hiếu, sđd, tr. 64

[6] Nguyễn Hữu Hiếu: sđd, tr. 107

[7] Trần Văn Giàu, Hồ Chí Minh - Chân dung một tâm hồn và trí tuệ vĩ đại, Nxb Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh, 2014, tr. 21

[8] Trần Văn Giàu: Kỷ yếu Hội thảo khoa học về cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc, 1990, tr. 31